Bir suç şüphesi ile başlayan ve iddianamenin kabulüne kadar geçen evre olan soruşturma safhasında (Soruşturma ve Kovuşturma Nedir? makalesi için tıklayınız.) şüpheli, suç şüphesi altında bulunan kişiyi ifade etmekle birlikte; şüphelinin haklarının neler olduğunu bilmek, suç şüphesinde kurtulmak ve kovuşturma aşamasına geçmeden önce kişilerin hakkını koruyabilmek adına çok önemlidir.
Şüphelinin genel olarak hakları Ceza Muhakemeleri Kanunun 147. ve devamı maddelerinde özetle sıralanmıştır:
- Şüpheli veya sanık, kimliğine ilişkin soruları doğru olarak cevaplandırmakla yükümlüdür.
- Kendisine yüklenen suç anlatılır.
- Müdafi seçme hakkının bulunduğu ve onun hukukî yardımından yararlanabileceği, müdafiin ifade veya sorgusunda hazır bulunabileceği, kendisine bildirilir. Müdafi seçecek durumda olmadığı ve bir müdafi yardımından faydalanmak istediği takdirde, kendisine baro tarafından bir müdafi görevlendirilir.
- Yakalanan kişinin yakınlarından istediğine yakalandığı derhâl bildirilir.
- Yüklenen suç hakkında açıklamada bulunmamasının (susma hakkı) kanunî hakkı olduğu söylenir.
- Şüpheden kurtulması için somut delillerin toplanmasını isteyebileceği hatırlatılır ve kendisi aleyhine var olan şüphe nedenlerini ortadan kaldırmak ve lehine olan hususları ileri sürmek olanağı tanınır.
- İfade verenin veya sorguya çekilenin kişisel ve ekonomik durumu hakkında bilgi alınır.
- İfade ve sorgu işlemlerinin kaydında, teknik imkânlardan yararlanılır.
- İfade veya sorgu bir tutanağa bağlanı.
- Şüpheli veya sanık, soruşturma ve kovuşturmanın her aşamasında bir veya birden fazla müdafiin yardımından yararlanabilir.
- Soruşturma ve kovuşturma evrelerinin her aşamasında avukatın, şüpheli veya sanıkla görüşme, ifade alma veya sorgu süresince yanında olma ve hukukî yardımda bulunma hakkı engellenemez, kısıtlanamaz.
Görüldüğü üzere şüphelinin en temel hakları özetle susma hakkı, müdafii yardım hakkı, lehine olan delilleri toplama hakkıdır. Bu haklar şüphelinin suç şüphesini kendi üzerinden kalkması açısından çok önemlidir. Zira, şüpheli kendisine yüklenen suç hakkında yanlış bir beyanda bulunduğu ve bu beyanı tutanağa bağlandığı halde kendisi adına bir suç ikrarı oluşturabileceği gibi, daha sonra bu beyanından geri dönmesi ve hatalı olduğunu belirtmesi zor olabilmektedir. Bu türden durumlar şüpheli hakkında tutukluluk hali ile devamında dava açılmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle şüphelinin kendi haklarını bilmesi ve bu hakları bilerek soruşturma evresinde hareket etmesi son derece faydalı olacaktır.
Kısaca bu özet haklara değinmek gerekirse, özellikle susma hakkı son dönem soruşturmalarında çok fazla gündeme gelmektedir. Kişiler kendisine yüklenen suç ile ilgili tutuklanacağı yönünde yasak vaatlerde bulunularak susma hakkının önüne geçmeye çalışılmaktadır. Oysa böyle bir durum hukuka tamamen aykırı olup, hiçbir şekilde bu vaatlerin gerçeklikle ilgili olamaz.
İfade almada yasak usuller mevzuatımızda şu şekilde belirtilmiştir:
- Şüphelinin veya sanığın beyanı özgür iradesine dayanmalıdır. Bunu engelleyici nitelikte kötü davranma, işkence, ilâç verme, yorma, aldatma, cebir veya tehditte bulunma, bazı araçları kullanma gibi bedensel veya ruhsal müdahaleler yapılamaz.
- Kanuna aykırı bir yarar vaat edilemez.
- Yasak usullerle elde edilen ifadeler rıza ile verilmiş olsa da delil olarak değerlendirilemez.
- Müdafi hazır bulunmaksızın kollukça alınan ifade, hâkim veya mahkeme huzurunda şüpheli veya sanık tarafından doğrulanmadıkça hükme esas alınamaz.
- Şüphelinin aynı olayla ilgili olarak yeniden ifadesinin alınması ihtiyacı ortaya çıktığında, bu işlem ancak Cumhuriyet savcısı tarafından yapılabilir.
Yine müdafi yardımından yararlanma hakkı, kişinin haklarının ve suçun unsurlarını bilme ve kendi lehine olan delillerin toplanması açısından önemli haklardan biridir. Şüpheli, soruşturmanın her aşamasında müdafi ile görüşebilir ve hukuki destekten yararlanabilir.
Sonuç olarak suç şüphesi altında bulunan şüphelinin haklarını bilmesi ve bu hakların kendisine bildirilmesi, soruşturmanın sonuçlanması ve kovuşturma aşamasında da haklarını koruyabilmek adına son derece önem arz etmekte olup, dikkat edilmesi ve herhangi bir şekilde suç şüphesi ile karşı karşıya kalındığında bir müdafiden yardımının alınması faydalı olacaktır.